Sosnowski Antoni (1775–1852), unicki oficjał wileński, działacz oświatowy, przywódca ruchu emancypacyjnego w Kościele unickim w Rosji. Ur. 18 II w miasteczku królewskim Kleszczele nad Nurcem (ziemia bielska), w rodzinie szlacheckiej obrządku unickiego h. Nałęcz, wywodzącej się z Chełmszczyzny, która w XVIII w. parała się zajęciami miejskimi i kościelnymi; Franciszek Sosnowski, radny m. Kleszczele, był sygnatariuszem „Aktu zjednoczenia miast” i „Memoriału miast” (1789) oraz uczestnikiem «czarnej procesji» w dobie Sejmu Wielkiego. Dziadek S-ego, Jan, był od r. 1747 proboszczem parafii p. wezw. św. Mikołaja w Kleszczelach, po nim przejął ją w r. 1772 ojciec S-ego, Jerzy. Matką S-ego była Apolonia z Kujawskich.
S. uczęszczał najpierw do szkoły w Kleszczelach, a od r. 1785 – do szkoły wydziałowej w Białej Podlaskiej, którą ukończył 2 II 1797. Do zawodu duchownego sposobił się przy ojcu i po zdaniu egzaminu przed komisją specjalną w klasztorze w Supraślu (28 X 1798) otrzymał święcenia kapłańskie (20 V 1799) z rąk opata i bpa nominata supraskiego, Teodozego Wisłockiego. W r.n. chciał opuścić stan duchowny, zapewne z braku beneficjum parafialnego, ostatecznie jednak do tego nie doszło i w r. 1801 został spowiednikiem w dekanacie białostockim. W r. 1804 objął po ojcu parafię kleszczelską i jednocześnie został dziekanem drohiczyńskim, a w l.n. – kanonikiem kapituły supraskiej. Po przyłączeniu Białostocczyzny do Rosji, w wyniku pokoju podpisanego w Tylży, i likwidacji diec. supraskiej, nowy ordynariusz, bp brzeski Ignacy Jozafat Bułhak, włączył S-ego do kapituły brzeskiej (21 II 1810) i mianował egzaminatorem duchowieństwa dekanatu bielskiego (26 X t.r.).
Z biegiem czasu stał się S. jednym z najbardziej czynnych przywódców diecezjalnego («białego») kleru unickiego, dążącego do wyrugowania wpływów zakonu bazyliańskiego, przejęcia kontroli nad beneficjami, funduszami, systemem kształcenia i obsadą wyższych stanowisk oraz niedopuszczania do nich byłych łacinników. S. był współautorem petycji w tych sprawach, przesłanej przez kapitułę brzeską w r. 1810 do Kolegium Rzymskokatolickiego w Petersburgu oraz do ministra oświaty A. K. Razumowskiego. Po wojnie 1812 r., w trakcie której S. był chwilowo aresztowany przez Rosjan, metropolita wileński I. J. Bułhak zażądał od kapituły brzeskiej wyjaśnień w sprawie petycji i S. zajął się zebraniem niezbędnych argumentów prawno-historycznych oraz przygotowaniem memoriału pt. „Odpowiedź kapituły unickiej brzeskiej […] tycząca się początku praw, funduszów i teraźniejszego ich stanu” (1819, opublikowany w: Akty Vil. Archeogr. Kom., 1889 XVI 457–91), w którym domagał się m.in. przeznaczenia klasztoru i funduszu klasztornego w Supraślu na pomieszczenie i utrzymanie kapituły, a oprócz tego – założenia szkoły dla córek ubogich księży i drukarni wydawnictw dla ludu. Władze rosyjskie nie zajęły jednak w tej sprawie żadnego stanowiska, a metropolita wziął stronę zakonu. Nadrabiając brak wyższego wykształcenia, S. zdał w r. 1819 w Wilnie egzamin uniwersytecki z zakresu prawa kanonicznego. W r.n. zabiegał o zwołanie synodu diecezjalnego dla zlikwidowania nieporządków w liturgii i dyscyplinie kościelnej, ale ani metropolita Bułhak, ani Kolegium petersburskie tej propozycji nie podjęły. S. zainteresowany historią Kościoła unickiego, szczególnie jej aspektem prawnym, nawiązał kontakty z innymi badaczami (m.in. Aleksandrem Chodkiewiczem) i podjął własne poszukiwania archiwalne. W l. 1820–1 przeglądał bibliotekę klasztoru supraskiego i na podstawie znalezionych tam rękopisów przygotował kilka opracowań historycznych, m.in.: Genealogia książąt czernichowskich (B. Czart.: rkp. 2236) oraz Wiadomość o statucie litewskim, drugim powszechnie zwanym („Dzien. Wil.” T. 2: 1822 nr 5, tu udowadniał, że tzw. drugi statut litewski sprządzony był w języku ruskim), wreszcie Wiadomość o prawach Kazimierza Wielkiego przełożonych na język czerwonoruski za czasów Władysława Jagiełły (tamże nr 7). Z biblioteki supraskiej, którą chciał przekształcić w bibliotekę katedralną diec. brzeskiej, wybrał S. sporo cenniejszych rękopisów i druków (w tym unikatowe wydania słowiańskie z XVI w.) i w l.n. obdarowywał nimi, m.in. Czartoryskich w Puławach oraz wypożyczał uczonym, np. Samuelowi B. Lindemu do Warszawy. Podobne poszukiwania przeprowadził też w innych archiwach kościelnych i miejskich na Podlasiu, m.in. w Brześciu. Na wysokim poziomie postawił S. szkoły w swej parafii: ludowe, uczące języka polskiego i «ruskiego», do których uczęszczały też dziewczęta, oraz tzw. szkołę kościelną w Kleszczelach, cieszącą się opinią najlepszej instytucji szkolnej w okolicy, w której wykładane były przedmioty potrzebne przyszłym duchownym (język starocerkiewno-słowiański) i nauczycielom ludowym. Propagował też czytelnictwo wśród ludu. Tą działalnością zyskał sobie pochlebną ocenę wizytatora Twardowskiego (grudzień 1821) i kuratora wileńskiego okręgu szkolnego Adama Czartoryskiego. Po złożeniu przez S-ego raportu temu ostatniemu w r. 1822 «ruskimi» szkołami kleszczelskimi zainteresował się Uniw. Wileński, jako wzorowymi dla tego typu szkolnictwa, jeszcze w tych czasach nie rozwiniętego.
W r. 1822 awansował S. na wiceoficjała (wiceprezesa) konsystorza (zarządu diecezjalnego) brzeskiego, który miał swą siedzibę w Żyrowicach. Skupiona w nim grupa księży, na czele z oficjałem Antonim Tupalskim, z czasem poprzez małżeństwa dzieci spowinowaciła się ze sobą, tworząc solidarną i popierającą się nawzajem «rodzinę żyrowicką». Po ogłoszeniu rozporządzenia Min. Wyznań Religijnych i Oświaty o odebraniu bazylianom szkół (28 IX 1822), na początku 1823 wystąpił S. do kuratora A. Czartoryskiego z propozycją urządzenia w przejętym od nich klasztorze w Żyrowicach seminarium duchownego dla unitów wraz ze studium teologii i filozofii oraz drukarni, które byłyby prowadzone przez księży diecezjalnych. Spór z bazylianami przerodził się w publiczną polemikę, w której uczestniczył syn S-ego, Platon. Wpływy «rodziny żyrowickiej» osłabły nieco w czasie śledztwa i procesu filaretów, w który zamieszani byli niektórzy jej członkowie, studenci i profesorowie Uniw. Wileńskiego zaprzyjaźnieni z S-m: Jan Jankowski, Michał Bobrowski (chrześniak S-ego) i Ignacy Onacewicz, a także jego krewny Leopold Sosnowski. Na początku września 1824 opracował S. projekt reformy szkół duchownych dla kleru unickiego i przesłał go ministrowi oświaty A. S. Szyszkowowi oraz rektorowi Uniw. Wileńskiego, Wacławowi Pelikanowi (druk w: „Litovskija eparchijal’nyja vedomosti” 1874 nr 19–24).
W r. 1825 został S. oficjałem konsystorza wileńskiego przy wiekowym administratorze, bpie Adrianie Hołowni, co dawało mu rzeczywistą władzę nad diecezją. Stosunki między nimi ułożyły się źle, gdyż biskup trzymał stronę bazylianów. W kolejnych memoriałach do Kolegium petersburskiego domagał się S. podjęcia działań administracyjnych, by zmusić byłych unitów, którzy przeszli na obrządek łaciński, do powrotu na łono Kościoła unickiego. Z kolei Hołownia pod ten sam adres wysyłał donosy na S-ego. Racje swe S. przedstawił też ministrowi Szyszkowowi (raport O środkach oświecenia duchowieństwa r[ytu] unickiego) oraz carowi Mikołajowi I (18 II 1826). Chciał przejąć majątki bazyliańskiego klasztoru Świętej Trójcy w Wilnie i uczynić z niego siedzibę diecezji oraz utrzymać znienawidzone przez zakon uniwersyteckie Seminarium Główne. Został członkiem jego Rady, w grudniu 1826 przeprowadził w nim gruntowną wizytację i wraz z synem Platonem ułożył plan nauki kleryków w zakresie liturgii Kościoła unickiego; w wysiłkach tych znalazł poparcie rektora Pelikana. Jako proboszcz parafii św. Mikołaja w Wilnie usiłował S. zgromadzić wokół tego kościoła inteligencję obrządku unickiego, przeniósł do niego z kościoła bazyliańskiego nabożeństwa dla kleryków seminaryjnych. Jego starania miały na celu zapewnienie klerowi unickiemu prestiżu społecznego poprzez odpowiednie wykształcenie i uposażenie majątkowe. Głosił też hasło oczyszczenia obrządku «ruskiego» z naleciałości łacińskich, co miało zapobiec skutkom stałej presji kulturowej ze strony łacińsko-polskiej, reprezentowanej przez bazylianów. Rezultaty tych zabiegów okazały się jednak dla S-ego opłakane. Petycja do cara została zwrócona, metropolita uznał S-ego za wroga, pogorszyły się też stosunki z konsystorzem wileńskim i Uniwersytetem. Co więcej, Mikołaj I zaakceptował tajną propozycję, zgłoszoną przez deputata do Kolegium petersburskiego, Józefa Siemaszkę, która też przewidywała stopniowe odsuwanie Kościoła unickiego od łacińskiego, ale dla innego celu, niż przyświecający «grupie żyrowickiej», by złączyć go z prawosławiem. Ogłoszony z inspiracji Siemaszki ukaz carski z 22 IV 1828 wymierzony był głównie w bazylianów, ale też znosił m.in. diec. wileńską, a wraz z nią konsystorz i stanowisko jego oficjała zajmowane przez S-ego. Zarząd nowej diec. litewskiej przeszedł w ręce popleczników Siemaszki (od r. 1833 jej ordynariusza).
Z tytułem starszego soborowego protojereja (wzorowanym na obyczaju prawosławnym) S. odjechał do Kleszczel, gdzie na powrót zajął się duszpasterstwem parafialnym. Wybuch powstania listopadowego pogorszył sytuację takich jak S. zwolenników niezależności Kościoła unickiego. Werbalne potępienia «buntu» na nic się zdały, tym bardziej, że nawet syn S-ego, Pankracy, przystąpił do powstania i w obawie przed wykryciem tego faktu uciekł potem na Zachód (rodzina utrzymywała, że wyjechał na dalszą naukę malarstwa we Włoszech). Siemaszko przystąpił do realizacji ostatniej fazy swego planu i rozpoczął objazd diec. wileńskiej celem wybadania nastrojów duchowieństwa; dn. 4 VII 1834 zjawił się też w Kleszczelach, żądając by S. podpisał tajne zobowiązanie przystąpienia do Kościoła prawosławnego. Nie tylko spotkał się ze stanowczą odmową, ale nawet z przeciwdziałaniem. Do Kleszczel przyjeżdżali okoliczni księża, dla których S. pozostał nadal autorytetem i tam utwierdzali się w oporze. Z «rodziny żyrowickiej» już jednak tylko S. nie zgadzał się przejść na prawosławie. Kierowani przez niego duchowni wysłali do cara prośbę o obronę ich obrządku przed prześladowaniami. Popierał ich bp augustowski obrządku łacińskiego Paweł Straszyński. Latem 1838 Siemaszko znów odwiedził Kleszczele z trzydniową wizytą i zorientowawszy się w sytuacji nakazał 25 VIII t.r. swemu urzędowi konsystorskiemu wezwać S-ego do Żyrowic dla złożenia wyjaśnień, a na jego miejsce naznaczył, jako administratora parafii, Piotra Maleszewskiego. S. zignorował wezwanie, więc Siemaszko 27 X t.r. oskarżył go przed oberprokuratorem Św. Synodu Protasowem, jako «przywódcę wszystkich niepewnych księży pow. białostockiego», o «wrogie uczucia wobec własnego Kościoła greko-wschodniego i żarliwy stosunek do łaciństwa» oraz wnioskował o zesłanie do guberni rosyjskich. Dn. 6 XI 1838 pozbawiono S-ego godności kanonickiej.
Po uroczystym ogłoszeniu zjednoczenia Kościoła unickiego w Rosji z prawosławnym na synodzie w Połocku (12 II 1839) S. pod konwojem został dostawiony do Białegostoku i osadzony w areszcie domowym w instytucie dla akuszerek. Stamtąd miał być wywieziony do gub. kostromskiej. W tym samym czasie (4–6 III 1839) inny z synów S-ego, Arystarch, sądzony w Kijowie za uczestnictwo w konspiracji Szymona Konarskiego, skazany był na śmierć. Nie znane są kulisy presji wywieranej przez władze na S-ego, nie wiadomo też, czy doszła do niego wieść o łasce Mikołaja I dla spiskowców kijowskich; wiadomo jedynie, że przed 10 III 1839, obawiając się o los swojej rodziny, zgodził się przejść na prawosławie. Dopiero w czerwcu pozwolono mu zamieszkać prywatnie w Kleszczelach. Czas jakiś wstrzymywał się od uczestnictwa w nabożeństwach prawosławnych pod pozorem choroby, zaś jego bliscy uczęszczali do kościoła łacińskiego. Dn. 9 IV 1840 odzyskał parafię, a w r.n. Siemaszko przesłał mu pamiątkowy medal brązowy, wybity na polecenie Mikołaja I z okazji likwidacji Kościoła unickiego. W r. 1847 przekazał S. kolekcję pieśni i podań ludowych z Bielskiego rosyjskiemu Tow. Geograficznemu. Zmarł 3 III 1852 i został pochowany na cmentarzu parafialnym w Kleszczelach. Siemaszko nakazał władzom dekanalnym odebrać od spadkobierców S-ego jego zbiór dokumentów historycznych.
Przez współczesnych historyków białoruskich uważany jest S. za współtwórcę nowożytnej świadomości białoruskiej, ale zatrzymanej w swym rozwoju wskutek zniszczenia Kościoła unickiego przez Rosję. Projekty edukacyjne S-ego zostały zrealizowane przez Siemaszkę, lecz w połączeniu z przymusową rusyfikacją byłych unitów.
S. był od r. 1794 żonaty z Julianną z Dybowskich. Z małżeństwa tego miał dwie córki, z których tylko Weronika dożyła wieku dorosłego, oraz pięciu synów: Platona (zob.), Arystarcha (zob.), Pankracego (1807 – 2 IV 1839 w Condée, dep. Maine-et Loire), który uczył się malarstwa u Jana Rustema w Wilnie, uczestniczył w powstaniu 1830/1, od września 1832 przebywał we Francji, gdzie pobierał lekcje malarstwa u L. Cognieta, wystawiał swe prace w Salonie Paryskim (1834), a w r. 1838 wstąpił do Tow. Demokratycznego Polskiego, Justyna, lekarza, absolwenta Uniw. Wileńskiego (1821), zamieszkałego w Petersburgu i ożenionego z Rosjanką, który zapoczątkował rosyjską linię rodziny, Antoniusza, naczelnika m. Kleszczele, i Konstantyna, komisarza szpitala wojskowego w Grodnie.
Kuzynem S-ego był Leopold (1802–1834), syn prawdopodobnie Jana Sosnowskiego, burmistrza Bielska, który uczęszczał do gimnazjum białostockiego, gdzie przyjaźnił się z Józefem Kaczanowskim, późniejszym księgarzem i wydawcą warszawskim. W czasie studiów prawniczych na Uniw. Wileńskim (był uczniem Joachima Lelewela) należał kolejno do związku liliowego filaretów (1821) i do Filadelfistów Błękitnych (1823). Na przełomie l. 1823 i 1824, w czasie śledztwa przeciw filaretom, więziony był w klasztorze bernardyńskim, ale nie został skazany; podtrzymywał potem z nimi kontakty w Petersburgu, m.in. na przełomie l. 1827 i 1828 spotykał się tam z Adamem Mickiewiczem.
Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie. Cz. Alfabetyczna, Białystok 1984; Mysliceli i asvetniki Belarusi XIX–XX stachoddzi. Encyklapedyčny davednik, Minsk 1995; Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol. (dot. syna S-ego, Pankracego); Bartkowski J., Spis Polaków zmarłych w emigracji od roku 1831, Oprac. L. Krawiec, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII/VIII; Lipski J., Archiwum Kuratorii Wileńskiej X. Ad. Czartoryskiego, Kr. 1926; Sosna G., Wykaz hierarchii i kleru parafialnego oraz opiekunów cerkiewnych Kościoła prawosławnego na Białostocczyźnie w latach 1839–1986, Białystok 1986; – Bardach J., Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVII w., W. 1970 s. 320–1, 335, 342–4, 346; Białokozowicz B., U źródeł kształtowania się nowożytnej białoruskiej świadomości narodowej, „Białoruskie Zesz. Hist.” 1995 [nr] 2 (4) s. 40, 47–51, 53, 55, 59, 64–5; Bieliński, Stan nauk lek. (dot. syna S-ego, Justyna); Bobrovskij P. O., Antonij Jurevič Sosnovskij staršij sobornyj protoierej, „Litevskija eparchial’nyja vedomosti” R. 27: 1889 nr 20–22, 45, 47, 49–51, R. 28: 1890 nr 1–11; tenże, K biografii Antonij a Jur’eviča Sosnovskago, tamże, R. 29: 1891 nr 8–10; tenże, Otvet na kritiku g. Kojaloviča…, S.-Pet. 1890; tenże, Russkaja greko-uniatskaja cerkov’ v carstvovane imperatora Aleksandra I, S.-Pet. 1890; Charkiewicz W., Bez steru i busoli. Sylwetka prof. Michała Bobrowskiego, Wil. 1929; tenże, Zmierzch unii kościelnej na Litwie i Białorusi, Słonim 1929; Kiprjanovič G. L., Žizn’ Josifa Semaški, mitropolita litovskago i vilenskago i vossoedinenie zapadnorusskich unjatov s pravoslavnoj cerkvoju v 1839 g., Vil’no 1893; Konarska B., Polskie drogi emigracyjne. Emigranci polscy na studiach we Francji w latach 1832–1848, W. 1986 (dot. syna S-ego, Pankracego); Ptaszyk M., Kalendarz życia i twórczości Samuela Bogumiła Lindego, Wr. 1992; Roman S., Przepisy prawa polskiego w rękopisie supraskim z początku XVI wieku, „Czas. Prawno-Hist.” T. 17: 1965 z. 1 s. 75–7, 84–7; Sosna G., Klaščeli, w: Belaruski kaljandar na 1982 g., Belastok 1981 s. 117–23; Worotyński W., Seminarium Główne w Wilnie. Drugi okres dziejów i zniesienie, Wil. 1938; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XVI; Bobrovskij P. O., Materialy k istorii russkoj greko-unjatskoj cerkvi, S.-Pet. 1891; Jankovskij P., Drevnaja charatejnaja psaltir, „Litevskija eparchial’nyja vedomosti” R. 4: 1866 s. 908–19; Malinowski M., Księga wspomnień, Wyd. J. Tretiak, Kr. 1907; Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, II (dot. Franciszka); Raporty generalnych wizytatorów szkół Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim (1782–1792), Oprac. K. Bartnicka, I. Szybiak, Wr. 1974, Arch. Dziej. Oświaty, t. 6; [Siemaszko J.], Zapiski Iosifa mitropolita litovskago, S.-Pet. 1883 III; Sikorski R., Łyki i kołtuny. Pamiętnik mieszczanina podlaskiego, [Wyd.] K. Bartoszewicz, Kr. [b.r.w] s. 53, 57; – B. Czart: sygn. 2236, 2294, 5467, 6393, 6400; B. Narod.: sygn. akc. 10106 T. 2 k. 81 (A. Dąbrowska-Glińska, „Było…, przeminęło… Pamiętnik”) – Bibliogr. dot. Leopolda Sosnowskiego: Arch. Filomatów, III cz. 2, IV cz. 1; Archiwum Filomatów, Listy z zesłania, Oprac. Z. Sudolski, M. Grzebień, W. 1997 I; Lelewel J., Dzieła, W. 1964 II cz. 2; Malinowski M., Dziennik, Oprac. J. Hodi (Tokarzewski), Wil. 1921; Promieniści, filareci i zorzanie. Dokumenty urzędowe dotyczące towarzystw tajnych na Litwie (1822–27), Wyd. Z. Wasilewski, Arch. do Dziej. Liter., IX; Szymanowska-Malewska H., Dziennik (1827–1857), Oprac. Z. Sudolski, W. 1999.
Andrzej A. Zięba